Sử dụng thuốc sát trùng để xử lý nước nuôi thủy sản là rất cần thiết, đặc biệt là trong nuôi thâm canh và trong các trường hợp xảy ra dịch bệnh.  Một số thông tin sau đây hữu ích cho người nuôi trong sử dụng thuốc sát trùng một cách hợp lý và  hiệu quả. 

           1. Các yếu tố tác động đến hiệu quả thuốc sát trùng

           Loại mầm bệnh: Mỗi loại thuốc sát trùng có khả năng tác động trên những mầm bệnh nhất định. Do vậy để có hiệu quả, người nuôi cần căn cứ vào phổ tác động của hóa chất để chọn đúng loại thuốc sát trùng theo mục đích mong muốn.

           Mức độ ô nhiễm: Tình trạng ô nhiễm của  nguồn nước sẽ quyết định thời gian cần tiếp xúc và nồng độ cần thiết của hóa chất sát trùng. Một số loại thuốc giảm tác dụng khi môi trường có nhiều cặn bã hữu cơ  hoặc nồng độ vi sinh vật trong ao, do vậy liều sử dụng thực tế sẽ có sự tăng giảm đáng kể so với liều hướng dẫn trên nhãn.

           Các thông số môi trường: Các yếu tố hóa lý của môi trường nước như nhiệt độ, pH, oxy hòa tan, độ kiềm, độ cứng  của nước đều  có  ảnh hưởng đến độc tính và hiệu quả của một số  hóa chất sát trùng. Do đó người nuôi cần nắm được các thông số này  và đặc tính của từng loại thuốc sát trùng trước khi quyết định chọn sử dụng một loại hóa chất nào đó để đạt được hiệu quả và độ an toàn cao nhất.

           Sự tương tác: Một số hóa chất sát trùng có thể tương tác với một số thành phần khác có sẵn trong môi trường, hoặc tương tác với các hóa chất khác do sử dụng cùng lúc. Các tương tác này có thể có hại làm tăng độc tính hoặc làm mất hoạt tính, và đôi khi cũng có thể là tương tác có lợi làm cho việc sử dụng thuốc hiệu quả hơn. Do đó tùy loại hóa chất sử dụng mà xem xét các yếu tố này.

           Sự an toàn:  Đây là yếu tố quan trọng hàng đầu, hóa chất sử dụng phải an toàn cho sức khỏe  con người, sản phẩm không được gây tồn dư trong môi trường, gây độc cho tôm cá nuôi và gây độc cho người sử dụng. Từ yếu tố an toàn,  một số hóa chất đã  bị cấm sử dụng trong sản phẩm thủy sản, người nuôi cần tuân thủ theo qui định của pháp luật hiện hành

           2. Đặc điểm một số hóa chất sát trùng thông dụng trong thủy sản: Mỗi loại thuốc sát trùng đều có những đặc điểm khác nhau, từ phổ kháng khuẩn, độc tính cho đến các điều kiện bảo quản … Những thông tin sau đây trình bày tóm lược trên những loại thuốc sát trùng thông dụng được sử dụng phổ biến trong nuôi thủy sản.

            Formol: Có dạng  chất lỏng chứa 37%  formaldehyde, là hóa chất sát  trùng  phổ rộng tác dụng mạnh trên  vi khuẩn gram âm , virus, nấm, bào tử  và protozoa ngoại ký sinh. Thuốc vẫn giữ được khả năng diệt khuẩn  trong môi trường  có chất hữu cơ nên sử dụng được trong các ao ô nhiễm nặng, đây là điểm mạnh của nhóm hoạt chất sát trùng nhóm  aldehyde.

           Những lưu ý  sử dụng formol:

           - Formol làm giảm lượng oxy hòa tan  trong nước (5mg/lít  của formol sẽ loại bỏ 1mg/lít của oxy hoà tan). Do đó chỉ nên sử dụng formol khi hàm lượng oxy hòa tan trong nước ao đạt ngưỡng an toàn cho nuôi tôm cá. Khi sử dụng cho ao tôm cần chạy quạt nước

           - Tính độc  formol tăng  khi nhiệt độ tăng cao trên 21^oC. Do đó nên sử dụng lúc trời mát, thích hợp nhất là sáng sớm.

           - Diệt  tảo dùng  liều 10ppm. Diệt ngoại  ký sinh dùng liều 25ppm. Tuy nhiên formol  tác động mạnh trong môi trường kiềm, cần giảm liều khi ao đã được xử lý vôi ngày trước đó.  

           - Formol rất dễ gây sốc cho tôm cá nuôi. Để giảm sốc cần ngưng cho tôm, cá ăn  trong ngày sử dụng và sau 24 giờ phải thay nước.

           Do độc tính cao nên formol được xem  là biện pháp cuối cùng của việc sát trùng nước hay điều trị ngoại ký sinh tôm cá. Đặc biệt khi thấy có bột trắng lắng xuống đáy bình chứa  là formol biến  thành paraformaldehyt  rất độc gây chết tôm cá nuôi.

          BKC: Hoạt chất chính là Benzalkonium chloride (gọi tắt là BKC) là một  hợp chất  ammonium bậc 4 (quaternary ammonium) . Thuốc có khả năng  diệt khuẩn, virus có vỏ bao, nguyên sinh động vật mạnh, diệt nấm, tảo  khá,  diệt  bào tử kém và  không tác dụng trên virus không vỏ bao. Sản phẩm thông dụng chứa 80% hoạt  chất.

       Những lưu ý  sử dụng BKC: Hiệu quả BKC giảm khi môi trường có  chất hữu cơ và nước cứng (nước có 150 -300 CaCO₃mg/lít). Tuy nhiên do độc tính thấp nên  trong các trường hợp này có thể sử dụng liều gia tăng hơn liều hướng dẫn (0,3 -1ppm) để bảo đảm tác dụng của thuốc. BKC tác động bền vững  khi nhiệt độ cao nên sử dụng thích hợp vào mọi thời điểm trong ngày.

           Glutaraldehyde: Còn được gọi dưới tên khác là 1,5 pentanedial,  Glutardialdehyde,  Glutaric. Hóa chất  tác dụng mạnh trên  vi khuẩn cả gram âm và gram dương,  virus, tảo, nấm và cả bào tử vi khuẩn. Thuốc cũng có tác dụng kiềm hãm sự phát triển của ốc trong ao. Tuy nhiên do hóa chất tác động kém trên loài giáp xác ngoại ký sinh nên thường dùng  kết hợp với BKC để mở rộng phổ tác động.

        Những lưu ý  sử dụng Glutaraldehyde: Hóa chất không ổn định ở nhiệt độ cao do đó nên sử dụng khi trời mát (tương tự formol). Tuy nhiên tác động kém trong môi trường kiềm nên  cần tăng liều khi ao xử lý  vôi vào ngày trước đó. Khi pH >9 sử dụng không còn hiệu quả. Liều sử dụng khuyến cáo là 0,5-1ppm. Tuy nhiên nếu nước có  oxy hòa tan thấp (<3ppm đối với cá, <4ppm đối với tôm) thì cần giảm liều để bảo đảm an toàn, đặc biệt là tôm, khi sử dụng cần chạy quạt nước. Glutaraldehyde  vẫn giữ được tác động tốt trong môi có nhiều chất hữu cơ nên sử dụng được trong các ao ô nhiễm nặng. Đây cũng là lý do glutaraldehyde được kết hợp với BKC để khắc phục hạn chế của hóa chất này.

           Chloride: Chất sát trùng phổ rộng, có hiệu quả diệt vi khuẩn, virus, nấm, tảo. Không hiệu quả với bào tử vi khuẩn. Sản phẩm phổ biến là Chloramine (NH₂Cl),  Chloramin B (C₆H₅SO₂NNaCl),   Chloramin T  (C₇H₇ SO₂NNaCl),  Chlorine  Ca(OCl)₂  hoặc  NaOCl

           Những lưu ý  sử dụng Chloride: Giảm tác dụng trong môi trường nước mặn, pH kiềm, môi trường có nhiều cặn bã hữu cơ,  các  chất lơ lững. Do đó trong các trường hợp này cần tăng liều sử dụng để tạo được hiệu quả. Tuy nhiên khi dùng liều cao hơn khuyến cáo (1-2ppm) sẽ  tạo ra nhiều hợp chất chloramines gây độc cho cá và các sinh vật trong ao.  Do vậy khi dùng liều cao cần loại bỏ Chlor  dư thừa sau 24 giờ bằng Thiosulfat sodium (Na₂S₂O₃). Phản ứng oxy hoá giữa  chlorine và các  chất hữu cơ sẽ tạo ra acid humic, fulvic lắng đọng đáy ao gây hại tôm cá. Chloride có tính bốc hơi, tác động tầng mặt nên tác động hạn chế  khi cần sử dụng sát trùng nền đáy ao nuôi.

           Thuốc tím: Permanganat Kali (KMnO₄), tinh thể tím ánh kim, có tác dụng sát trùng mạnh dùng xử lý nước và điều trị ngoại ký sinh cho tôm cá, làm giảm H₂S, Fe++...

          Những lưu ý  sử dụng thuốc tím: Tác dụng kém trong ao nuôi có nhiều chất hữu cơ. Trong trường hợp này cần thử khả năng oxy hóa chất hữu cơ  trong ao (nước vẫn còn màu tím trong mẫu nước thử) mới tính được liều sử dụng. Sử dụng với nồng độ 2-6ppm thuốc có tác dụng giảm chất hữu cơ trong ao nuôi làm trong nước và tăng oxy hoà tan và nhưng hiệu quả tạo oxy hòa tan không cao. Thuốc tím có tính oxy hóa rất mạnh, dễ bị phân hủy khi pha thành dung dịch, do đó khi pha phải sử dụng ngay, việc bảo quản ở dạng lỏng không nên quá 24 giờ và phải tránh nhiệt độ cao, ánh nắng chiếu trực tiếp. Khi dùng liều cao (≥10ppm), lượng manganese oxide (MnO) tạo thành sau quá trình oxy hoá rất nhiều sẽ gây độc cho tôm cá.

           Iodine: Diệt được  vi khuẩn, virus, nấm, diệt bào tử khá, không diệt được tảo. Liều sử  dụng (dạng bột có nồng độ iodine 12%), có thể thay đổi từ 0,3 -5 ppm tùy theo mục đích sử dụng.

           Những lưu ý  sử dụng Iodine: Tác dụng kém trong nước có độ kiềm cao và  nhiều chất hữu cơ,   cần tăng liều sử dụng trong các trường hợp này. Thuốc không bền ở môi trường kiềm, vì vậy không dùng khi ao đã được xử lý  vôi ngày trước đó. Thuốc tương kỵ nhất với các dẫn xuất thủy ngân  tránh dùng kết hợp với các thuốc sát trùng khác

         Vimekon: Sản phẩm thương mại chứa hoạt chất Potassium monopersulfate và các chất bổ trợ.  Vimekon tác động tốt trên vi khuẩn, virus,  nấm và  nguyên sinh động vật. Ngoài tác dụng sát trùng, thuốc còn có khả năng làm giảm H₂S và tăng lượng oxy hòa tan trong nước ao nuôi nên phù hợp khi xử lý ao nuôi có mùi hôi thối, hàm lượng oxy thấp.

           Những lưu ý  sử dụng Vimekon: Tác động tốt trong môi trường có pH thấp. Do đó  không dùng cho ao vừa xử lý vôi ngày  trước đó. Tác động mạnh trong môi trường nước mặn nên phù hợp sát trùng ao tôm, cá nuôi nước lợ. Khi dùng sát trùng ao  nuôi nước ngọt nên kết hợp với muối (dùng riêng, nếu pha trộn chung  sẽ giải phóng khí chlor ra môi trường gây độc cho người sử dụng). Tăng hiệu quả của thuốc sát trùng chlorin.

           3. Cách sử dụng thuốc sát trùng

           Bước 1: Chọn thuốc phù hợp mục đích: Chọn lựa thuốc sát trùng phù hợp hiện trạng nước ao nuôi: nước ngọt, nước mặn, pH, kiềm, DO, ô nhiễm hữu cơ v.v… và phù hợp đối tượng cần tiêu diệt: virus, vi khuẩn, nguyên sinh động vật, ngoại ký sinh v.v…  Xem lại các đặc tính của từng loại thuốc vừa nêu. Có thể tham khảo bảng tóm tắt sau:

           Bảng tóm tắt đặc tính một số thuốc sát trùng thông dụng

           Ghi chú:  150 -300mg CaCO₃/lít = Nước cứng

           Bước 2: Tính toán lượng thuốc cần sử dụng: Lượng thuốc được sử dụng được tính toán trên nồng độ sản phẩm và lượng nước trong ao để đạt được nồng độ sát trùng mong muốn trong ao nuôi. Sau đó hòa với nước sạch theo tỉ lệ 1:60-100  (1 lít hoặc 1kg thuốc pha với 60 -100 lít nước sạch) và sử dụng tùy theo mục đích.

           Bước 3: Thử phản ứng thuốc: Đối với thuốc sát trùng mới sử dụng lần đầu hoặc phải  dùng liều cao hơn hướng dẫn của nhà sản xuất (do yêu cầu đáp ứng với chất lượng hiện tại của nguồn nước) thì cần thử trên bể với một số ít tôm cá để đánh giá độ an toàn của thuốc và liều sử dụng (thử bằng chính nguồn nước ao dự kiến sử dụng). Nếu trong 24 giờ tôm cá thử nghiệm vẫn bình thường thì có thể sử dụng cho ao nuôi.

           Bước 4: Cách sử dụng

           Đối với cá: Do ao nuôi cá có mực nước  sâu  nên việc xử lý thuốc phải được thực hiện theo từng mục đích :

           Diệt ngoại ký sinh:  Cá nhiễm ngoại ký sinh thường nổi đầu, kéo đàn, tập trung nơi vùng nước chảy. Trường hợp này cần tạt thẳng dung dịch thuốc đã pha loãng  vào nơi cá tập trung. Tạt trực tiếp lên cá sẽ tác động mạnh trên các loài ngoại ký sinh đeo bám trên mang và ngoài da cá, sẽ làm ký sinh trùng  bong tróc nhanh chóng, phương pháp này hiệu quả hơn phương pháp tạt đều khắp bề mặt nước ao nuôi.

           Diệt khuẩn ao nuôi: Dung dịch thuốc đã pha được đưa vào bể chứa nối với  ống dẫn đục nhiều lỗ nhỏ và để bể chứa trên ghe xuồng,  di chuyển khắp ao để bơm thuốc vào tầng nước có độ sâu trung bình 0,5 - 1 mét là nơi cá thường tập trung sinh sống. Diệt khuẩn ao nuôi được sử dụng định kỳ 10- 15 ngày/lần và 2-3 ngày/lần khi cá bệnh. Cần chú ý rằng mục đích diệt khuẩn ao nuôi chỉ có thể đưa mật số vi khuẩn  gây bệnh trong ao nuôi về ngưỡng an toàn (<10⁴CFU/ml), vì để đạt ngưỡng diệt hoàn toàn vi khuẩn gây bệnh thì tôm cá và các sinh vật khác trong ao nuôi cũng không thể tồn tại.

           Diệt khuẩn đáy ao: Chuẩn bị tương tự như diệt khuẩn ao nuôi, nhưng dung dịch thuốc sát trùng từ bể chứa được nối với ống dẫn dài hơn để bơm xuống tận  đáy ao. Nếu sử dụng sản phẩm Vimekon thì rải muối hột vào đáy ao (100kg/1000m³) sau đó bơm thuốc sát trùng  đã pha loãng vào  tầng nước đáy ao như hướng dẫn phần trên.

           Đối với ao tôm: Ao tôm có mực nước thấp và có trang bị quạt nước nên việc xử lý thuốc sát trùng ao thuận lợi hơn. Sau khi tính liều thuốc và pha loãng theo hướng dẫn thì tạt khắp mặt nước, sau đó chạy quạt nước để thuốc phân tán đều. Tuy nhiên khi thuốc xử lý nước ao tôm cần xem xét màu nước trong ao mà chọn thuốc để kiểm soát mật độ tảo trong ao ở mức hợp lý vì một số loại thuốc có khả năng diệt tảo ao nuôi.

ThS. Nguyễn Ngọc Phú Vinh. Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Vemedim